- Akta i Biblioteka Braci Czeskich oraz Księga Henrykowska wpisane na Światową Listę Programu UNESCO „Pamięć Świata"

Akta i Biblioteka Braci Czeskich oraz Księga Henrykowska wpisane na Światową Listę Programu UNESCO „Pamięć Świata"

3 listopada 2015

Archiwum i Biblioteka Braci Czeskich są unikatowym i wyjątkowym w skali światowej zbiorem dokumentów i akt, będących świadectwem pewnej kontestacji religijnej, która o sto lat wyprzedziła reformy luterańskie w Europie. Akta te zostały wytworzone i zgromadzone przez członków pacyfistycznego odłamu husytów, którzy wzorując się na apostołach, wybrali życie we wspólnotach stosujących zasady Ewangelii i równości społecznej. Pierwsza gmina braci czeskich została założona w 1457 r. we wsi Kunwald w Czechach wschodnich przez grupę ubogich mieszczan i studentów z Pragi, pierwszymi członkami gmin byli rzemieślnicy i chłopi. Archiwum braci czeskich jest także świadectwem wyjątkowej tolerancji i demokracji panującej w Polsce, dokąd bracia czescy emigrowali chcąc chronić swoją wolność wyznaniową i gdzie na początku XVI w. znaleźli nie tylko azyl, schronienie i materialną podstawę do godnego życia, ale także prawo do wyznawania swoich poglądów religijnych i politycznych. Emigracja do Polski dała braciom czeskim możliwość rozwijania ich działalności i utrzymania organizacyjnej ciągłości aż do XIX w. w sytuacji, gdy na terenie Czech ich wyznanie zupełnie zanikło. Efektem tej działalności i twórczej wymiany myśli jest m.in. ogromna ilość korespondencji biskupów tego wyznania z wszystkimi ośrodkami protestantyzmu w Europie. Archiwalia te, obejmujące lata 1507-1817 pokazują i potwierdzają fakt współistnienia w demokratycznej Polsce różnych narodowości i wyznań, co było wyjątkowe w ówczesnej Europie, którą targały wojny religijne. Akta i biblioteka braci czeskich to unikatowe i integralne, wyjątkowe na skalę światową i uzupełniające się źródła historyczne, zawierające informacje na temat aktywności politycznej i gospodarczej oraz intelektualnej i twórczej parafii protestanckich. Na szczególną uwagę zasługuje szkolnictwo braci czeskich i działalność Jana Amosa Komeńskiego, do dziś zwanego „nauczycielem narodów”, gdyż świat ciągle korzysta z jego pedagogicznych nauk, a także stworzone przez niego fundamentalne podręczniki.

Główna część zbioru znajduje się w Archiwum Państwowym w Poznaniu. Pozostałe jego części przechowywane są w Bibliotece Kórnickiej i Bibliotece Raczyńskich w Poznaniu. Akta przechowywane w Archiwum Państwowym w Poznaniu są dostępne w formie skanów na stronie Wielkopolskiej Biblioteki Cyfrowej.

Lista światowa programu UNESCO "Pamięć Świata" to powstały w 1992 r. rejestr zabytków o charakterze dokumentacyjnym - rękopisów, druków czy dokumentów audiowizualnych. Na Listę wpisywane są zabytki o światowym znaczeniu historycznym lub cywilizacyjnym. Lista obejmuje ok. 300 obiektów, w tym czternaście reprezentujących polskie dziedzictwo dokumentacyjne. Obecnie Polska znajduje się trzecim miejscu po względem ilości wpisów. Na liście znajduje się m.in. autograf dzieła Mikołaja Kopernika "De revolutionibus" przechowywany w Bibliotece Jagiellońskiej, rękopisy Fryderyka Chopina znajdujący się w zbiorach Biblioteki Narodowej i Towarzystwa im. Fryderyka Chopina w Warszawie, czy podziemne archiwum getta warszawskiego (tzw. Archiwum Ringelbluma), przechowywane w Żydowskim Instytucie Historycznym

Dodatkowe informacje o aktach i bibliotece braci czeskich.

Archiwum braci czeskich, którzy odegrali ogromną rolę w dziejach protestanckiej (i nie tylko) Europy, jest zachowane niemal w całości i obejmuje okres [1507] 1557-1817 [1835, XIX-XX w.]. Jest to szczególny przykład kontestacji religijnej i wyjątkowej tolerancji w Rzeczypospolitej XV-XVI wieku, gdzie bracia czescy znaleźli na początku XVI wieku azyl i możliwość godnego życia. Akta braci czeskich zawierają bardzo ważne informacje na temat Polski i niemal całej Europy na przestrzeni trzech wieków. Obrazują sytuację kościołów protestanckich w Polsce, ich przeobrażenia i próby zjednoczenia.

Dzieje braci czeskich w Polsce

Historia braci czeskich sięga połowy XV wieku. Wówczas, po zakończeniu wojen husyckich w Czechach, powstała tam nowa wspólnota religijna, oparta na idei nawrotu do życia według zasad ewangelii oraz zasady równości społecznej. Jej członkowie nazywali się braćmi.

Pierwsza ich gmina powstała w 1457 roku we wsi Kunwald (Czechy wsch.). Za datę założenia uważa się jednak rok 1467, kiedy zostali wyświęcenie pierwsi biskupi. Nazwę Kościół zmieniono wówczas na Jednotę. W 1548 roku bracia czescy zostali wygnani z dóbr królewskich w Czechach i udali się do Prus Książęcych na zaproszenie księcia Albrechta, który usiłował ich użyć do kolonizacji kraju i podporządkowania hierarchii luterskiej. Ponieważ nie zyskali przychylności miejscowych, bracia zaczęli przenosić się do Wielkopolski i na Śląsk. Pozyskali dla swych idei przedstawicieli możnych rodów Ostrorogów, Leszczyńskich, Górków. Magnaci i szlachta zaczęli organizować zbory braci w swych dobrach. W 1557 roku utworzono prowincję wielkopolską z siedzibą w Ostrorogu. Tendencje zjednoczeniowe przyniosły w latach 1633-1634 połączenie z kalwinami, ale przy zachowaniu wewnętrznej autonomii i organizacji kościołów. Wzrasta wówczas rola gminy leszczyńskiej wspieranej przez Rafała Leszczyńskiego.

Po napływie Szkotów, Czechów i Niemców utworzono dwie gminy: polską oraz niemiecką. Po 1628 roku napływ przybyszów z Czech i Moraw wpłynął na powstanie trzeciej gminy. Po wymarciu rodu Ostrorogów, gminę przeniesiono w 1640 roku do Leszna.

Bracia czescy brali żywy udział w życiu intelektualnym Europy, mieli własną drukarnię i zasłynęli jako reformatorzy szkolnictwa z Janem Amosem Komenskym na czele. Załamanie nastąpiło w czasie najazdu szwedzkiego na Polskę. Gmina pod kierownictwem Komensky'ego opowiedziała się po stronie najeźdźców. Szwedów wpuszczono do Leszna, gdzie rabowali i mordowali mieszkańców. W 1656 roku, gdy Leszno zdobyły wojska polskie, Czesi uciekli i już nie wrócili. Pozostali powrócili kontynuując działalność, ale nastąpił wyraźny regres. Bracia stracili poparcie szlachty. Szczególnie dotkliwie odczuli odebranie im majątków ongiś pozyskanych z dóbr kościoła katolickiego. W tej sprawie zwracali się do wielu rządów w krajach Europy i nie przysporzyło im to popularności. Do 1817 roku przetrwały dwie gminy w Lesznie (polska i niemiecka), gdy w szczytowym momencie rozwoju było ich blisko 90! Po upadku Rzeczypospolitej król pruski przeniósł siedzibę konsystorza do Poznania i zlikwidował w 1817 roku odrębną organizację braci czeskich.

Archiwum i jego historia

Materiały archiwalne obejmują 2747 jednostek archiwalnych i znajdują się w:

• Archiwum Państwowym w Poznaniu w 7 zespołach opatrzonych numerami,
• Miejskiej Bibliotece Publicznej im. Raczyńskich w Poznaniu w 1 zbiorze Rękopisy 16 jednostek archiwalnych,
• Bibliotece Kórnickiej Polskiej Akademii Nauk w Kórniku w 2 zbiorach Dokumenty pergaminowe – 1 jednostka archiwalna. Rękopisy – 13 jednostek archiwalnych.

Bracia czescy utworzyli archiwum najpierw w Ostrorogu, następnie w Lesznie. W 1656 roku archiwum wywieziono na Śląsk, a w 1720 roku powróciło do Leszna. W 1842 roku Rada Kościoła sprzedała część spuścizny po Komenskym Muzeum Narodowemu w Pradze. W początkach XIX wieku część akt wypożyczono i znalazły się następnie w Bibliotece Raczyńskich w Poznaniu. W 1881 roku główną część zbioru zdeponowano w Archiwum Państwowym w Poznaniu, skąd w 1918 zwrócono je do Leszna. Stamtąd w 1944 roku wywieziono je w nieznanym kierunku. Odnalezione w NRD w 1961 roku, powróciły do Poznania, do Archiwum Państwowego. Część drobna zbioru w 1944 roku pozostała w Lesznie i dostała się do Biblioteki PAN w Kórniku, gdzie znajduje się obecnie.

Biblioteka

Biblioteka obejmuje pozycje z okresu od XVI do XX wieku. W części starodrucznej zawiera 711 tytułów, z czego 88 pozycji posiada Archiwum Państwowe w Poznaniu, 622 – Biblioteka Kórnicka i 1 – Biblioteka Raczyńskich. Starodruki pochodzą głównie z XVII wieku. Zawierały 3 druki z XV wieku (biblie łacińskie). 30% druków pochodzi z XVI wieku. 40% z XVII wieku i 29% z XVIII wieku. Wiele pozycji z najcenniejszej części księgozbioru jest autorstwa braci czeskich, m.in. Jana Jonstona i Jana Amosa Komenskyego. Na szczególną uwagę zasługuje też pozycja Pesne Chwal Bozskych, Piesne Duchowe Ewanelitke, Praga J. Roch 1541 r. Cechą charakterystyczną biblioteki braci czeskich jest duża frekwencja druków angielskich z XVII wieku. Całość stanowiła dobrze skompletowaną, sprofilowaną bibliotekę mniejszości wyznaniowej na terenie zamieszkałym przez różne narodowości. Jest też dużą rzadkością.

Biblioteka powstała zapewne w Ostrorogu po 1559 roku. Obejmowała wówczas kilka tysięcy tomów. Około 1630 roku została przeniesiona do Obrzycka, majątku Radziwiłłów, a potem kilka lat leżała w pałacu Rejów w Skokach. W 1637 roku przeniesiono bibliotekę razem z archiwum do Leszna. Na jej ukształtowanie miał zapewne wpływ Komensky. Biblioteka spłonęła w pożarze w 1656 roku, a następnie odtwarzano ją na nowo.

Wówczas profil nadał jej Daniel Ernest Jabłoński, czołowy intelektualista swoich czasów i współzałożyciel Berlińskiej Akademii Nauk. Po I wojnie światowej umieszczono ją w Lesznie, w kościele św. Jana, w czasie II wojny światowej przewieziono ją do Herrnhut w Niemczech, skąd w 1961 roku książki powróciły do Polski – 88 woluminów do Archiwum Państwowego w Poznaniu. Większość zbioru w 1953 r. przeniesiono z Leszna do BK.

Załącznik – opis skanów wybranych materiałów z zespołu „Akta braci czeskich”

53/892/0/17

Or. Elżbieta Bitowska z Lichtenburku [Białogórza] i na Trzebicy zawiadamia, że swój własny dom razem z zagrodą, położony na przedmieściu [Trzebnicy], darowała jednocie waldensów i pikardów w tymże mieście, na urządzenie tam szpitala dla ubogich i cmentarza.

[Trzebnica], 6 I 1565 r.

Rozmiar: 435x257 + 25
czeski, pergamin, pieczęcie świadkującej szlachty czeskiej i śląskiej
Archiwum Państwowe w Poznaniu, Akta braci czeskich, sygn. 17 

53/892/0/48

Or. Rafał z Leszna starosta radziejowski zaświadczy, że przekazał gminie braci czeskich i rektorowi szkoły w Lesznie 9 prętów roli w Lesznie, które to pole otrzymał w używanie od nieżyjącego Rafała Leszczyńskiego, kasztelana przemęckiego - szlachetny Łukasz Malachowski.

Leszno, 24 VI 1579 r.

Rozmiar: 240x247 + 30
łac., pergamin, pieczęć rodowa wykruszona
Archiwum Państwowe w Poznaniu, Akta braci czeskich, sygn. 48

53/892/0/72

Or. Stanisław I /Leszczyński/ Król Polski - na prośby adwokata Samuela Hartmana potwierdza wszelkie przywileje i wolności nadane przez jego poprzedników gminie braci czeskich /coctus Bohemicas confessionis/. 

Rok: 1736

Rozmiar: 345x210